شهر تاریخی یزد به عنوان نخستین شهر تاریخی ایران پس از ۹ سال تلاش و ممارست مسئولان و نخبگان این شهر کهن در روز هیجدهم تیرماه سال ۱۳۹۶، در چهل و یکمین اجلاس کمیته میرات جهانی یونسکو که به میزبانی شهر کراکوف لهستان برگزار می‌شد، با اجماع اعضاء در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

این شهر با عناوینی همچون شهر بادگیرها، شهر کار و کاریز و کاهگل، دارالعباده، دارالعلم و دارالعمل، حسینیه ایران، شهر دوچرخه‌ها، شیرینی، شهر قنات و قنوت و قناعت و شهر آتش و آفتاب نیز شناخته می‌شود.

شهر یزد، گنجینه‌ای از هنر، فرهنگ و تمدنی ایرانی را در خود دارد که از آن جمله می‌توان به بناهای مذهبی، بقعه، مساجد، حسینیه‌ها، زیارتگاه‌های زرتشتیان، خانه‌های تاریخی، آب‌انبارها، باغ‌های تاریخی، بادگیرها و بازارچه‌ها اشاره کرد.

این شهر که به ‌عنوان نخستین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی جهان شناخته می‌شود، دارای بافت تاریخی با وسعت عرصه ۷۴۳ هکتار و مساحت حریم پنج هزار هکتار است.

ویژگی منحصربه‌فرد و جذاب بافت تاریخی این شهر برخلاف بسیاری از بافتهای تاریخی کشور، پویایی، اصالت و زنده بودن آن با وجود تغییرات اجتناب‌ناپذیر در گذر زمان است به نحوی که هنوز هم بخش بزرگی از این بافت، مسکونی بوده و کاربردها و کارکردهای آن حفظ شده است.

البته در جریان ثبت جهانی بافت تاریخی این شهر بر ضرورت مدیریت یکپارچه، برنامه‌ریزی گسترده شهری، رعایت اصول معماری و تجدیدنظر در ضوابط نظام مهندسی و ساخت و سازها در این شهر تاریخی تاکید شد ولی تا چه اندازه این نکات طی این شش سال رعایت شده است؟

«محمدمهدی شرافت» شهردار اسبق این شهر، مدیر کل میراث فرهنگی اسبق استان و از صاحبنظران ارشد استان در حوزه معماری و شهرسازی پیرامون این موضوع می‌گوید: پس از ثبت بافت تاریخی یزد در لیست آثار ملی، در قالب تیمی از کارشناسان با توجه به ادعای یکی از کشورهای حاشیه خلیج فارس برای ثبت جهانی بادگیرها به نام یزد تلاش کردیم و هرچند موفق به ثبت جهانی این سازه‌های خشتی به نام ایران و یزد نشدیم ولی این سازه به نام کشور دیگری نیز ثبت نشد و پرونده آن همچنان باز است.

وی در ادامه با اشاره به تلاش‌های صورت گرفته برای ثبت جهانی قنوات یزد به دنبال فعالیت مجدد پایگاه پژوهشی شهر تاریخی یزد پس از مدتها تعطیلی در دوره مدیریت خود در میراث فرهنگی استان، عنوان می‌کند: بازنگری در پرونده ثبت جهانی یزد پس از چند مورد طرح و اعلام نواقص و مشکلاتی در همین دوره صورت گرفت که خوشبختانه با وجود همدلی و همکاری‌های همه جانبه در نهایت طی سال ۱۳۹۶ منجر به ثبت جهانی این بافت گسترده تاریخی توسط یونسکو شد.

شرافت اظهار می‌کند: هرچند هدف کلی از ثبت جهانی این بافت در وهله اول حفظ بافت و شهر تاریخی یزد با اقدامی فراتر از ثبت ملی آن بود ولی مصمم بودیم از این طریق ذی‌نفعان و ذی‌نفوذان این هویت تاریخی را به داشته‌های ارزشمند خود آگاه سازیم تا یزدی‌ها از یزدی بودن و داشتن این معماری کهن که مورد تایید جهانیان است به خود ببالند و خوشبختانه این چنین شد و امروز شاهد چنین اعتماد به نفسی در بین یزدیها هستیم.

وی متذکر می‌شود: البته به نظر مردم همچنان در این باور فرهنگی اجتماعی برای حفظ ارزشهای کهن معماری خود بسیار جلوتر از مسئولان هستند یا این که توان مسئولان بیشتر از حد فعلی نیست.

شرافت دیگر هدف از ثبت جهانی یزد را فراهم کردن بستر لازم برای حفاظت بهتر از این بافت تاریخی می‌خواند و می‌گوید: این اقدام قطعاً نیازمند همکاری‌های فرابخشی و همت همه مردم و مسئولان شهر و استان و حتی کشوری داشت که در همین راستا برنامه جامع و مشترک مدیریتی تهیه شد.

وی با بیان این که محورهای این برنامه در قالب اقدامات کوتاه مدت دو ساله، میان مدت پنج ساله و بلندمدت ۱۰ ساله تعریف شد، تصریح می‌کند: در همین رابطه نیز کارگروه‌های مختلفی ایجاد شد تا عملکرد دستگاه‌های مختلف براساس ملاک‌های مورد نظر ارزیابی شود.

شهردار اسبق یزد در این خصوص عنوان می‌کند: ملاکهای این ارزیابی از دو منظر قابل بررسی است؛ اول این که در حال حاضر تا چه اندازه مردم و مسئولان به ارزشهای این بافت تاریخی و اهدافی که در رابطه مسائل مربوط به روابط اجتماعی حاکم بر آن که خواستار تسری آن به بافت‌های جدید شهر بودیم، باور دارند و ملاک دیگر میزان پیشرفت برنامه‌های تدوین شده در قالب برنامه جامع بافت تاریخی شهر است.

وی می‌گوید: هرچند در مورد ملاک اول این ارزیابی اظهارنظر را به خود مردم و مسئولان می‌سپارم ولی در مورد ملاک دیگر یعنی پیشرفت برنامه جامع باید دید تاکنون برگزاری جلسات کارگروه‌ها به چه منوالی برگزار شده و چقدر در عملیاتی کردن برنامه‌ها موثر بوده‌ایم و این اقدامات منجر به نتایج مثبت شده است؟

شرافت با بیان این که این اقدامات نباید متاثر از دوران کرونا بوده باشد، اظهار می‌کند: هرچند مدیر کل میراث فرهنگی استان در برنامه پاسداشت سالروز ثبت جهانی یزد که شب گذشته برگزار شد،‌ از تحقق تمامی برنامه‌ها تاکنون خبر می‌دهد ولی به نظر بنده باید در این رابطه مجدد مروری داشته باشیم چرا که معتقدم برخی از برنامه‌ها محقق نشده است.

وی یکی از این برنامه‌ها را تدوین آیین نامه‌ای برای انجام تمام ساخت و سازهای داخل محدود بافت جهانی با خشت و بهره گیری از معماری گلین ذکر و اضافه می‌کند: متاسفانه در این باره اقدامی را شاهد نیستم و نظام مهندسی ساختمان استان علی‎رغم تمایل خود، نمی‌تواند این نوع ساخت و ساز را به دلیل نبود آیین نامه تایید کند که اگر چنین امکانی نیز وجود نداشته باشد نیز باید در برنامه تدوین شده، اصلاحاتی صورت دهیم.

وی با اشاره به این که پایگاه پژوهشی بافت تاریخی یزد براساس ابلاغ داخلی شکل گرفته است، عنوان می‌کند: قرار بود این پایگاه از جایگاه خاصی پس از ثبت جهانی بافت تاریخی برخوردار شود ولی به رغم مدیریت خوب فعلی آن، بسیاری از نیروهای انسانی نخبه این پایگاه اکنون از این پایگاه جدا شده‌اند که میراث فرهنگی کشور در مورد تحقق این وعده پاسخگو باشد.

شرافت یکی از مهمترین اشکالات وارده در مورد برنامه‌های پس از ثبت جهانی بافت تاریخی یزد را افول جایگاه شورای بافت قدیم یزد به ریاست استاندار یزد و عضویت چهار معلون وزیر، کارشناسان خبره و یک نماینده از ساکنان بافت تاریخی شهر اعلام و اضافه می‌کند: اکنون این شورا به دلیل متانت طبع یزدیها در زیرگروه معاونت میراث فرهنگی فعالیت می‌کند.

وی نکته دیگر را تدوین پرونده ثبت جهانی به زبان انگلیسی و بازگردان نشدن آن به زبان فارسی بیان و خاظر نشان می‌کند: پیشنهاد می‌شود این پرونده که به همت جوانان باانگیزه و برخوردار از روحیه شاداب آنها تدوین شده در صورت ترجمه نشدن به زبان فارسی طی این سالها بازگردانی شود تا این اقدام ارزشمند در اختیار علاقمندان به این حوزه جهت بهره برداری با زبان فارسی نیز قرار گیرد.

شرافت تجربه ثبت جهانی بافت زنده و پویای یزد را برخلاف ثبت جهانی اماکن غیرپویایی مانند شهر سوخته و تخت جمشید بسیار دشوارتر می‌خواند و می‌گوید: متاسفانه این تجربه به رغم نبود بافت تاریخی زنده دیگری در کشورمان تاکنون قابل بهره‌برداری نبوده و از طرفی به دلیل دشواری آن سیستم نیز تمایل چندانی برای تکرار چنینی تجربه‌ای ندارد و تمایل بیشتری به ثبت جهانی مجموعه‌های کوچکتر دارد.

وی در مورد تهدیدهایی که می‌تواند منجر به خارج شدن بافت تاریخی یزد از لیست میراث جهانی شود نیز می‌گوید: در جریان برگزاری اجلاس کمیته میرات جهانی یونسکو برخلاف بسیاری که نگران ثبت جهانی نشدن پرونده یزد بودند، معتقد بودم که یزد ثبت جهانی می‌شود چرا که معتقد بودم کارهای ما عامل این ثبت نیست بلکه کارهای نکرده ما در قبال این بافت تاریخی منجر به ثبت جهانی ان خواهد شد.

این صاحب نظر حوزه شهرسازی و معماری ادامه می‌دهد: به نظر بنده به عنوان ناظر سوم هرچند دخالت‌های زیاد امروز ما در بافت تاریخی یزد نگران کننده است ولی بنا به گزارش مدیر کل میراث فرهنگی استان هیچ تهدیدی هم اکنون در مورد خروج یزد از لیست میراث جهانی وجود ندارد.

وی خاطرنشان می‌کند: گرچه گردشگری مکمل ثبت جهانی یزد است ولی باید متولیان و مسئولان توجه داشته باشند که امروز تجمع گردشگری در چند محله این بافت تاریخی منجر به سلب آرامش ساکنان این محلات شده است و مسئولان باید تدبیری بیاندیشند تا محلات کمتر برخوردار از گردشگری این بافت جهانی نیز با فراهم شدن جاذبه‌های رونق بگیرند و نه تنها از جاذبه‌های پرگردشگر بهره گرفته شود بلکه باعث رونق دیگر محلات این بافت تاریخی نیز باشیم.

شرافت در پایان تاکید می‌کند: اساساً پایش برنامه‌های اجرایی در قبال ثبت جهانی یزد توسط مجری برنامه‌ها اشتباه است لذا پیشنهاد می‌کنیم مرجع بی طرفی مانند دانشگاه یزد که یک دانشگاه جامع و مطمئن است، پایش عملکرد نسبت به بافت جهانی یزد را برعهده بگیرد تا ارزیابی‌ها با وجود احتمال خطا و اشتباه کمتری انجام شود. از طرفی هرچند با وجود امکان پایش هوایی قطعاً هم اکنون نگرانی و تهدیدی در مورد بافت تاریخی وجود ندارد ولی باید در نظر داشت که یزدیها، افرادی آینده‌نگر هستند و باید آینده این بافت جهانی را نیز مدنظر داشت.